Celaleddin'den Bir Öykü

 

Türküstan'ın Belx'inden olan, ancaq sonra Rumlu olaraq da tanınan, Celaleddin her zaman bir Türk kimin düşünüb ancaq genel olaraq yazıları Farsca olmuşdur. O, öz çağının Orta Asıyadan tutdu ta Avrupaların Türklük düşünceleri ile yayılmış geniş bir alandan yararlanmışdır. Men 10 yaşlarımdan onun yazılarını oxuyub incelemişem. Onun sözünün inceliğini düşünüb anlamışam. Marağa Xaneqahı işqalçı İran devleti terefinden qapanmadan önce, en genc üye olaraq, Mevlevi şeyxlerinden ders alıb, Celaleddin'ın ''esrar''ına yol tapmağa çalışmışam. Hem Mesnevi'nin, hem bütün külliyatını, ve hem de Tebrizli Şems'le olduğu danışmaları ve yazışmaları oxuyub canımla anlamışam. Onu her zaman çox açıq danışıqlı, sözünü demekden heç çekinmeyen, öz sözünü yetirmek üçün heç toplumsal yasaqlardan üşenmeyen birisi bilmişem. Düşünce olaraq 'bütün özgürlüğ'e yetişmeden önce, ömrümün uzun süresi, onu özüme Movlana bilmişem. Uzun iller onunla ağlaşıb gülüşmüşem. Onu bir böyük ucsuz bucaqsız deniz görüb, içine cummuşam. Onun bir gün Tebrizli Şemse, bir gün Hüsameddine, can yaxan ve inanc yıxan sevgisini anlamışam. Onu oxumaqdan heç zaman bıxmamışam. O Türkce düşünüb Farsca yazmış, ancaq men, Farsca oxuyub, Türkce anlamışam. O mene ''Qoftem qonoqi emşeb to mera'' demiş, ve men bütün qaranlıq gecelerde onun ''qonoqu'' olmuşam. Onun genelde Farsca yazması, onun olduğu çağın qoşullarını yaxçıca anlayandan sonra, meni incitmeyib, ancaq, onu Farsca oxuyub Türkce anlayanda, her zaman derin bir hesret bütün varlığımı bürüyüb durubdur. Menim ömrüm ve durumum yeterli ve uyqun olsa, bir gün onun gerçek düşüncelerini Farsca qabığından çıxarıb, Türkce olaraq öz milletime anlatmaq isterem. Helelik, bu da, menim nisgillerimden biri olsun.
Burda, o böyük kişiden, bizim indiki durumda, İran işqalı altında, her dönemde bir türlü İran devletçiliğinin oyunlarına gelen, her yönden basqına uğramış milletime, ve yoxluğa sürüklenen milletime uyqun olduğu bir öyküyü anlatmaq istirem. Söylediğim kimin Celaleddin, öz sözünü yetirmek için ve onu beyinlerde qalıcı etmek üçün heç türlü sözden çekinmezdi. Ona göre, söz yalnız bir aracdır, ve sorumluluğu anlamın yetirmeğidir. Sözün anlamı yetirmekden öte başqa işi yoxdur. Anlam bir türlü bir beyinden öbiri beyine yetirile bilseydi, onda heç söze de gerek qalmazdı düşüncesindir. Bize göre de, Söz, yeterli olmasa da, çox çelişgili olasa da, bir beyinin öbiri beyine anlam araclarının biridir. ''Herf o sovt o goft ra ber hem zenem, ta ke bi in her se ba to dem zenem''. ''Sözü, sesi, ve söylevi yıxıb geçerem, ta ki sen ilen bu üç arac olmadan bir danışam''. O, öz sözünü yetirmek üçün, heç zaman sözde 'ağır, açıq, pis, kirli, ve uyqunsuz' sözden çekilmemişdir, ve heç zaman sözünü açıq söylemek üçün üzür dilememişdir. Men de burda ondan bir öyküyü anlatacağam. Umarım ki kimse özüne alıb, sözü anlamından uzaqlaşdırıb, ehanet, hekaret, pis sözler diyildi diye, sözü yerinden çaşdırmasın... 
Türk yazın ve düşünüşün onurlarından olan Celaleddın, öz çox deyerli ''Mesnevi'' kitabında, ''arslan, tilki, ve eşek'' öyküsünde, bireysel ve toplumsal belleğin çox az olduğunu sergilemek isteyir. Biriysel veya toplumsal bellek o qeder önemli ve gereklidir ki, onsuz, hemen hemen anlamlı varlıq soru altına gedir. Nece ki, beyinde olan bellek odağı 'hippocampus' ve onunla ilgili yerleri çıxarandan sonra, o birey, daha bir ''birey'' olaraq yaşamır demekdir. Bu drurum toplum qonusuna gelince de böyledir. Bir toplumun toplumsal belleği az, yox, veya güczüz olduğu düzeyde, o toplum yaşayır ve var demekdir. 'Toplumsal bellek' özü özüne bir quşaqdan öbiri quşağa geçmir. Bir quşağın toplumsal sorumluluqlarından biri de, edindiği deneyimleri geleceye uyqunluluq ve uyqarlılıq eleğinden geçirerek gelecek quşaqlara geçirib götürmeğidir. Bu sürerlilik olmayınca, 'varlıq sürerliliği' de gözlenilmez duruma gelecekdir. Nece ki geçmişini bilmeyen ve ondan ders almayan birisi, geleceye hazırlıqsız adım atar, ve her adımda, yoxluğa yönelir. Kişi toplumlarının araşdırması gösterir ki, bu toplumsal bellek, özü özüne geçmediğine göre, her quşaq onu döne döne ve ısrarla yaşatmalı ve canlı tutmalıdır. Yoxsa geçmişin yararlı ve deyerli deneyimleri her zaman unudulub yox olmaqdadır. Bu bir quşaqdan öbiri quşağa bellek geçişi doğru yöntemle başarılı olaraq sonunlanmasa, gelecek toplum, çox qolaycasına, ''öz'' qavramını şaşıracaq, yahalmalara ayartılara düşecek, ve varlığı azaldıqca, öbiri toplumların yararlarının aracı olub, köleleşecekdir. Geçmişi ne qeder de onurlu ve şanlı olur olsun, köleleşmiş bir toplum, ''öz''ünü itirib, ''öz'' geçmişini, onun düşmanlarının yazdıqları tarix kitablarında oxuyar ve kölelikde aşağa ve az varlığını sürdürer.
Bir gün ormanların sultanı olan arslan, yaşlandığını anladığında, buyuruğunda olan tilkiye ona bir av eyarlamasını buyurar. Tilki ise bu işi düzeltmesinden, hem biraz yemek eline gelecek, hem de arslanın buyuruğunu yerine getirmekle özünü daha güvende tutmaq yararlarını düşünüb hemen yola düşer. Ormanın çox yaşıllıq, uçmağa benzer bir parçasında, bir eşeği sezer. Eşeğe yaxınlaşıb, sevgi ve sayqılarını iletenden sonra, yoldaşlıq ve xatirseverlik yolundan girib, ona daha yaşıl, daha otlu yemekli ve verimli bağlardan xeber verer. Eşek vardurumu değişdirmemek için, öz durumunun yaxçı olduğunu söyelyib, ne qeder de yaxçı olur olsun, daha yeni yerlere, yeni tanıdığı birisinin övüdü üzere getmeğe biraz soyuq baxmış. Tilki ise, daha çox ısrarlı ve diretmeli yollardan, eşeğe eseme ve düşünüş yollarıyla daha yaxçı, daha yararlı ve daha güvenli olan yere getmeyin doğru olduğunu vurqulamışdır. Uzun danışmalardan, qandırmalardan ve ayartmalardan sonra, tilki bir türlü eşeği 'sözü verilen uçmağa/ölüme' sarı yola salmış. Bir süre yol gelenden sonra, ve önceden arslanın bir kötüyün arxasında pusuya yatdığı yere yetişmişler. Arslan kükremiş ve bir anda eşeğe doğru saldırmış. Ancaq, arslan yaşlı ve gücsüz olduğundan, eşeği yere vurub buynundan tutamamış. Eşek ise bir anda sarsılıb ne olduğunu bilmemiş ve gorduğu ve onun üstüne yumulan böyük sarı bir şeye sarı soncuğa qalxıb şıllaxlamışdır. Sora da mozalayıb, en son gücü ile ordan uzaqlaşmışdır. Bir süre dordayaq çapandan sonra, nefes almış ve özüne gelib, ne olduğunu anlamağa çalışmışdır. Hem de, tanımadığı birisine uyaraq, onunla öyle sözü verilen sözde uşmaqlara getmek düşüncesine qatıldığına göre, özünü beterden qınamışdır. Ancaq peşmanlıqdan yarar yoxdur diye, öz yerinin yolu bir türlü bulub, dönmüşdür. 
Öte yandan, arslan üzüntü içinde oturmış, ve aclığın etgisi bir yandan, bir yandan da, ayağına getirilmiş avı qolaylıqla, utanc verircesine, elden qaçırdmasının duyqularıyla dövünüb durmuşdu. Arslan, ayartıların uzmanı olan tilkiye üz tütüb, ondan bu durumdan çıxmağa bir çare ve çozum bulmasını buyurmuşdur.
Tilki, ''gedib o eşeği bir de getireceğim'' deyib yola düşmüş. Tilki eşeği önce gördüğü yere gedib, gine de, onu aynı yerde buldu. Eşek tilkiyi görcek üzünü sallayıb, qaş qabaq edib, onu yalançılıqla, dolandırıcılıqla suçlayıb, onu canının düşmanı olaraq adlandırıdı. Tilki ise, tam başqa yoldan girişib, ''neden salaqlaşıb, hemen qaçdın ve 'sözü verilen uçmağ'a girmedin'' diyerek, eşeğin suçlamalarına yer vermedi. Eşek öz durumdundan çox da razi olub, heç de 'sözü verilen uçmaq' hevesinde olmadığını söyledi. O, tilkinin onu hemen hemen ölüme götürdüğüne inandığını söyledi. Ancaq tilkide oyunlar, hileler, ayartmalar biten değildi. Hemen, Eşeğin sözünü kesib, ona böyük düşünceni anlamadığını ve 'sözü verilen uçmağ'ın öyle böşü böşüna qorumasız qap bacası açıq olmağı gözlenilmemeli olduğunu niteledi. O qorxunc sarı şey, gerçekde, gerçek olmayan, bir qorxuluqdur. O, 'sözü verilmiş uçmağ'ın, her sade ve sıradan birisinin girib çıxa bileceği bir yer olmadığını anlatdı. Habele, o yüksek yerin belli belirli seçginlerin yeri olduğu düzeyini qorumaq üçün, qorxuluğun gereğini qanıtladı. Eşeğe, ilk önce, bu sözler biraz inanılmaz gelse de, ancaq, tilkinin esemeli ve düşünüş yürütmeleri altında eşeğin usu qısa kesilirdi. Uzun danışıqlar ve qanıtlamalardan sonra, eşek gine de, yeniden, inandırılıb iqna olundu. Ve, tilki ile yola düşdü.
Burda, Celaleddin, sözün haraya gedeceyini oxuyucunun düş gücüne bıraxıb, böyle sözü bitirir: ''motrebe an xanqe ku ta ke teft, def zened ke xer bereft o xer bereft?''. O xanqahın eylendiricisi hardadır ki, def çalıb, eşeğin bir de getmeğini söylesin?

Oğuz Türk
2013